Chin Miphun Ni Thawhkeh Ningcang
By Editor
Chin miphun cu sianpahrang pennak nih hruaimi miphun kan rak si bal lo i, ramuk bawi pennak tangah nun khur a khuar mi miphun kan rak si. Bawi phun le sal phun tiin kan mibuu nun le zaatlang nun hna cu an rak si.
1896 Kum ah mirang nih chinram cu a rak teidih caah, ramuk bawi phung ( colonial Feudelism) in uknak cu kalpi asicaah, bawi phun le chia phun (Bawi le Sal) thleidannak cu Chin miphun zaatlang nun ah a rak thawng tak tak. Bawiphun pawl mirang cozahriantuan tu pawl nih santlailo mi (chia phun) deuh pawl kha an duh poh in an rak tuah hna. Ramuk bawi le cozah riantuan khual an tlawm tikah, an thil kha kuli man pek loin an phurh ter hna, an duh lo zong ah hram hram in (force labour) phurhter an rak si. Sifak santlailo an si chinchap ah an mah caah riantuanawk tha lo in le an thaazaang vialte cu bawiphun le cozahriantuan mi hna caah kuli phurhnak in an caan an pek mi an ruahtikah an awlawk achawng a chungsi a vang, nain uktu pawl sin ah an rak chimceih ngam loh. Culio ah cun Farrawn (Thantlang peng) sianginn uk cu sayaci Phuh Khan a rak si, amah hi mifim le thilthei a rak si ve caah, “ Panglong khua Governor nih force labour tuah khawh asi loh” timi phung a um kha tlang upa le khuami sinah a chimhhnatikah, cung lei nawl ngei mi hna sin ah chimrel ding in khua khan le chimphuannak cu a rak tuah.
Cu ve bantuk in thlanglei chinram ah Pu Vumtu Mawng le a hruaimi hna nih, “Sal uknak kan duhloh, chiah pek kan duhloh,” tiah an rak au i, Tidim ah Mang Tung Nung le a hruaimi hna nih “Mirang uk kan duh lo, sal uknak kan duh lo,” tiah an rak au ve. Thantlang peng zong nih cun “ Chiah pek kan duh loh” ti asi ve, cutik ah cun, Ramuk le michia hna karlak ah hnahnawnhnak cu a zual chin lengmang cang. Cucaah, Rangoon Interim Government nih inquiry commission cu Falam ah an tuah i Pu Vumtu Mawng cu inquiry commission hruaitu ah an thim, mipi lei aw-an hlathlai ding ah. Chinram ah mirang uk a duhlo mi upa vialte cu Zipeng Tein Maung nih a cah dih hna, Pu Vumtu Mawng nih a hruaimi hna cu 19/02/1948 ni ah Falam an hung phan. 20/02/1948 nih an cun pumhnak Meeting cun an tuah, Mirang uknak ( Ramuk Phung) a duhlo mi upa 5,000, Ramuk pawl 17 le District council member an tling dih hna. Meeting an tuah hnawh chan agenda cu Ramuk phung kan duh ko ti le Ramuk Phung kan duh loh”, ti hi asi. Ramuk phung kan duh ko ti lei ah cun ramuk pawl mi nung 17 nih cun an kut cu tling tein an thir, Ramuk phung kan duh loh ti lei in mi nung 5,000 nih lungkhat tein an kut an thlir ve. Ramuk phung a duh lomi nih an tei hna caah, Commission Chairman nih cun, Ramuk phung a dih cang tiah a hun thanh i , cu ni Febuary 20, 1948 ni thawk in mirang nih sal uknak phung in a rakuk hnanak Ramuk phung cu a dih i, 20/02/1948 thok in lai miphun ni cu ni hin tiang ramuk phung in kan zalennak philhlonak caah kum chiar sunhlawih le kan conglawmhnak asi.
1956 Kum a voi hnihnak parliament, a hmasabik Chin Affair Council, Lai [chin] MP vialte pumhnak cu July thla ah tuah a rak si. Cu pumhnak ah cun Vaunci Za Hre Lian nih Febuary thla ni 20 laiphun ni hi hrawh awk ah bia tung a chuahpi. Zeicatiah, hi ni hi Ramuk dohnak ni asi caah kan nah le kanmah kani dohnak ni ah a cang, cucaah Lai miphun ni ti loin, “Pangpar Ni” kan ti lai i December thla ni 12 ah kan tuah lai tiah a rak hi hna. Chin MP vialte nih cu an el lo i an hna a tla dih. Asinain, MP Hrang Nawl nih a rak duh lo, zeicatiah Lai miphun ni kan tuah mi cu Chief le zapi dohnak asi loh, zapi nih Mirang kan dohnak asi, tiah a rak ti. Asinain, amah pakhat lawng a duhlo mi asi caah, a tamdeuh hnatlaknak nih a tei cang fawn tikah, “ Hrang Nawl cu a hna tla lo” tiah record ka tuah piak u tiah a ti hna i, chin affairs council biaceihnak record ah an chiah piak i Lai miphun ni cu an rak hrawh.
Vumtu Mawng le Mang Tung Nung nih Chin Miphun ni vuanci Za Hre Lian hruainak in an hrawh i, MP Hrang Nawl nih a duhlonak kong le record ah an tial mi thawng an theih tikah, VumTu Mawng le Mang Tung Nung cu Rangoon ah Pu Hrang Nawl va ton ding ah an kal, “ Zeicahdah na hna a tlak lo” tiah an va hal, Pu Hrang Nawl nih cu “ Chin Miphun ni cu ramuk dohnak si loin, mirang kan dohnak asi. Ramuk hna cu an mah nih nawl an ngei loh, mirang nih an nawlngeihnak kha an tuah mi asi. Cucaah cun ramuk hna cu doh an hau lo, mirang kha kan doh awk an si, cucaah ka hna tla lonak asi tiah a rak chimh hna. Vumtu Mawng le Mang Tung cu Hrang Nawl he cun an duhnak an i khah caah party khat si awk ah Hrang Nawl cu an sawm. 1957 February 20 ah an rak i fonh hna i, an party min cu “Chin National Organization” tiah min a pek. Vuanci Za Hre Lian nih a thrawh cang mi Chin miphun ni cu, CNO nih cun cozah phaisa tel loin bak in Tidim ah an rak tuah colh i, a thi cangmi chin miphun ni cu an nunter than, a kumvoi, 20/02/1958 cu Hakha ah an tuah than i, Chin miphun ni cu nihin tiang a nung lan.
Chirhchanh: “Lai Miphun Thawhkehnak Tuanbia”, Chawn Kio
